Son dönemlerde kemoterapi yerine oldukça tercih edilen akıllı ilaçlara dair bilmeniz gereken detayları paylaşıyoruz. uzmanların verdikleri bilgilerden derleyerek hazırladığımız haberimizde konuyla ilgili bilgilendirmeler şöyle;
Geçmiş zamanlarda toplum tarafından çeşitli alternatif tedavi yöntemleri kullanılarak insan sağlığının ve vücut dengesinin korunması hedeflenmiştir. 21. yüzyılda da modern tıp aynı amaçla birçok tanı ve tedavi yöntemleri geliştirmektedir. İlaçlar, tanı ve tedavinin oldukça önemli bir parçasıdır, ancak kullanımı konusunda dikkat edilmesi gereken pek çok nokta vardır. Dikkat edilmesi gereken en önemli noktalardan birisi de akıllı ilaç kullanımı sağlanmasıdır.
Akıllı İlaç Nedir?
Dünya Sağlık Örgütü’ne göre göre ilaçların yarısından fazlası uygun olmayan şekilde reçetelenmekte, temin edilmekte ya da satılmaktadır. Ayrıca mevcut hastaların da yarısı ilaçları doğru şekilde kullanmamaktadır ve dünyadaki nüfusun üçte biri temel ilaçlara erişememektedir.
Akıllı ilaç, hekimler tarafından konulmuş tanıya uygun, hastanın yaşına ve klinik öyküsüne uygun, doğru dozda ve sürede kullanılan, doğru kullanımla hastalığın seyrini yavaşlatan, iyileşme sürecini hızlandıran ve sağlık harcamalarını azaltan ilaçlardır.
Akıllı İlaç Kullanımı Nedir?
1985 senesinde yapılan Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) toplantısı akılcı ilaç kullanımı ile ilgili yapılacak çalışmaların başlangıcı olarak kabul edilmektedir. Dünya Sağlık Örgütüne göre akılcı ilaç kullanımı “hasta bireylerin ilaçlarını klinik durumlarına uygun şekilde, vücutlarının ihtiyacı olan dozları gerekli süre boyunca en düşük maliyetle sağlaması” şeklinde tanımlanmaktadır.
Akılcı ilaç kullanımı, hastalık faktörlerinin gelişmesini engelleme, oluşan hastalığı kontrol altında tutma ve hastalığın tedavi edilmesi için doğru ilacın gerekli dozlarda ve zamanlarda, mümkün olan en uygun fiyatla kullanılması şeklinde de tanımlanabilir.
Akılcı ilaç kullanımı ile ilgili süreç şu şekilde ilerlemektedir: Kişi hastalık semptomları göstererek doktora başvurur. Doktor hastalığı teşhis ederek hastanın klinik ve kişisel özelliklerine uygun ilacı reçete eder ve gerekli bilgilendirmeyi yapar. Hasta ilacı eczaneler aracılığı ile temin eder, ilaçların doğru süre ve doğru dozda kullanılması ile ilgili bilgileri edinir, ardından ilaçları yapılan bilgilendirmeler doğrultusunda kullanarak tedavi planını tamamlar.
Akıllı ilaçlar hangi kanser türünde ne zaman kullanılıyor sorusunun cevabı için aşağıdaki 4 şartın oluşması gerekir:
1- Kanser hücrelerini hedef alan ilaçlar için, hastanın kanser hücrelerindeki genlerinde hedeflenebilecek bir bozukluk olması. Kanser hücreleri üzerinde akıllı ilaçları kullanabilmek için sürükleyici bir genetik değişikliğin olması ve bunun yapılacak testlerle gösterilmiş olması şarttır. Kanser tipine göre değişen oranlarda hastalarda bu değişikliği tespit etme şansı olabilir.
Akciğerin bez yapısı oluşturan hücrelerinden kaynaklanan adenokanser türünde, sigara içmemiş olmak kaydıyla hastaların yaklaşık %15’inde, EGFR ismi verilen bir algaçın, hücre içindeki, hücre içine uzanan bir kısmında genetik değişiklik, sürükleyici mutasyon olduğu bulunmuştur ve küçük moleküllü ilaçlar tedavide kullanılabilir.
Sürükleyici mutasyon olmayan ve küçük hücreli tipinde olmayan akciğer kanserli hastalarda PBY yoğunluğuna göre büyük moleküllü ilaçlar etkili olabilir.
Nivolumab, MM, şeffaf hücreli böbrek kanseri, hodgkin lenfoma, epidermoid hücreli baş-boyun kanseri hastalarında herhangi bir genetik bozukluk olmasına gerek olmadan, ayrıca bazı genetik tamir genleri bozulmuş kolon kanserli hastalarda da kullanılabilir.
Meme kanserli hastaların %20’sinde, c-erb-B2 isimli bir gendeki bozukluk sebebiyle hücre yüzeyinde, hücre dışına uzanan çok fazla sayıda üretilmiş c-erb-B2 algaçları meme kanseri hücrelerinin hızla çoğalmasına sebep olur.
İleri evre MM hastalarının hepsinde ipilimumab veya nivolumab veya pembrolizumab isimli antikor türünden ilaçlar, BRAF V600 isimli gen hasarı varsa da vemurafenib, dabrafenib, trametinib, cobimetinib gibi küçük moleküllü ilaçlar etkili olabilir.
İleri evre kalın bağırsak kanserli hastalarda damar oluşumunun engelleyen bevasizumab ve aflibercept ilaçlarının kullanımı için kanser hücrelerinde herhangi bir genetik değişiklik aranmamaktadır.
Oranlardan anlaşıldığı gibi kanserli her hasta akıllı ilaç tedavisi için uygun olmayabilir. Bu konuda araştırmalar yapılmakta, yeni hedefler ve ilaçlar bulunmaktadır.
2- Hedeflenen genetik bozukluğa karşı etkili olan (akıllı) bir ilacın geliştirilmiş olması. İmatinib isimli küçük moleküllü ilaç, hücre içinde bulunan ve çok fazla çalışan bcr-abl proteine yapışarak çalışmasını engellemekte, dolayısıyla KML hastalığını iyileştirmektedir. Geliştirilen ağızdan alınan küçük moleküllü ilk akıllı ilaç olan imatinib 2001’de kullanım onayı almıştır.
Akciğer adenokanserli, EGFR mutasyonu olan hastalarda kullanılan küçük moleküllü ilaçlardan gefitinib 2002 yılında ve erlotinib 2004 yılında FDA kullanım onayı almıştır.
Trastuzumab isimli büyük moleküllü ilaç, hücre dışına uzanan ve sayıca çok fazla üretilmiş c-erb-B2 algaçlarına yapışarak onları etkisiz hale getirirve kanser hücrelerinin çoğaltmasını engeller. Geliştirilen, damardan verilen ilk akıllı ilaç olan trastuzumab ile 1992 yılında meme kanserli hastalar üzerinde araştırmalar başlamış ve 1998 yılında kullanım onayı almıştır.
3- Geliştirilmiş olan akıllı ilacın etkisinin hastanın kanserinin tespit edildiği evrede en azından bilinen tedaviler kadar, tercihen daha iyi olması. Bazı ilaçlar tanı konulur konulmaz ilk seçenek olarak kullanılır. Bazı ilaçlar ise ileri evrede, başka organlara yayılmış hastalıkta onay alarak başlarlar, daha sonraki yıllarda yapılan araştırmalar sonucunda etkileri kanıtlanarak erken evredeki kanser hastalarında da kullanılabilirler. Bazı hastalıklarda, akıllı ilaç öncesinde, bazı hastalıklarda ise akıllı ilaçla aynı anda klasik kemoterapi ilaçları da verilebilir.
4- Hastanın, akıllı ilacın ortaya çıkabilecek bilinen yan etkilerine dayanabilecek durumda olması veya kullanım sırasında ortaya çıkan yan etkilerin hastaya en az zararla yönetilebilmesi. Her ilaçta olduğu gibi, akıllı ilaçlarda da kullanım konusunda onay verilmeden önce, yüzlerce, bazen binlerce hasta üzerinde araştırma yapılmakta, etkileri bilinen tedavilerle karşılaştırılmakta ve ortaya çıkan yan etkiler belirlenmektedir.
Akıllı İlaç Hangi Kanser Türlerinde Kullanılır?
Geleneksel kanser tedavisinde sıklıkla hastalara tümörün kaynaklandığı organa göre aynı ilaçlar verilir. Bununla birlikte kanserin özellikleri hastaya ve kanser tipine göre farklılık gösterebilir. Bu durum kanserin genetik yapısı üzerine araştırmalar yapılmasını ve bu çalışmalara göre ilaç kullanılmasını gerektirir. Daha sonra kişiye özel ilaçlar seçilerek hastalara verilir. Genel olarak kişiye özel kanser tedavisi uygulamalarında kullanılan ilaçlar, akıllı ilaçlar olarak tanımlanır.
Aşağıdaki kanser türlerinin tedavisinde akıllı ilaçlardan yararlanılabilir:
Meme kanseri
Akciğer kanseri
Kolorektal kanser
Prostat kanseri
Mesane kanseri
Böbrek kanseri
Mide kanseri
Melanom
Yumurtalık kanseri
Tiroid Kanseri
Lösemi ve lenfoma
Yumuşak doku sarkomu
Kişiye Özel Tedavide Akıllı İlaç Kullanımının Kararlaştırılması ve Uygulanması Nasıl Yapılır?
Kişiye özel kanser tedavisinde uygulanacak tedavi seçiminin belirlenmesinde, hastadan alınan tümör doku örneğinden veya kan örneğinden yararlanılır. Örneklerin patolojik veya genetik laboratuvarlarında incelenmesi sonucunda uygun akıllı ilaç tedavisi belirlenir. Bunun yanında doktorun akıllı ilaç tedavi seçiminde hastanın yaşı, tam kan sayımı, biyokimya sonuçları, organ fonksiyonları, yandaş hastalıklarının varlığı gibi birçok etken etkili olur.
Tedavi sırasında kullanılan spesifik akıllı ilaçlar, aşağıdaki şekillerde hastalara verilebilir:
İntravenöz tedavi (IV): Bu prosedürde ilaç, bir kateter aracılığıyla doğrudan kan dolaşımına verilir. Birkaç dakika veya birkaç saat sürebilen infüzyon uygulamalarından biri seçilebilir. Her uygulamada damar yolu açılmaması için hastalara venöz kateter takılabilir.
Oral: Bazı akıllı ilaçlar; bir hap, kapsül ya da sıvı formunda olabilir ve diğer ilaçlar gibi ağızdan alınabilir. İlacın kullanılacağı zaman, kullanım süresi ve dozajı doktor tarafından planlanır.
Akıllı İlaç Yan Etkileri Nelerdir?
Akıllı ilaç tedavisine farklı yanıtlar verilebilir. Bazı kişiler hedefe yönelik tedavi nedeniyle herhangi bir yan etki yaşamazken bazıları daha şiddetli bir reaksiyon gösterebilir.
Akıllı ilaç tedavisinde görülen bazı yan etkiler şunlarıdır:
Kan değerlerinde azalma
Kuru cilt
Yüksek tansiyon
Döküntü
Şişme
İshal
Kabızlık
Karaciğer fonksiyon bozuklukları
Kalp sorunları
Yaraların iyileşmesi ve kanın pıhtılaşması ile ilgili sorunlar
Tırnak değişiklikleri
Saç renginde değişiklikler
Yorgunluk
Baş ağrısı
Nefes almada zorluk
Öksürme
Alerjik reaksiyonlar
Mide bulantısı ve kusma hissi
Farklı hastalıklarda, farklı etki sağlıyor
Bu iki ilaç dışında, ağız yoluyla alınan ve farklı tümörlerin tedavisinde kullanılan akıllı ilaçlar da bulunuyor. Sunitinib, pazopanib ve axitinib adlı ilaçlar, özellikle ileri evre böbrek tümörünün tedavisinde yaygın olarak kullanılıyor. Tümör hücrelerinin taşıdığı birtakım mutasyonlara karşı geliştirilmiş akıllı ilaçlar da var. Örneğin; akciğer kanserinde bir büyüme faktörü reseptörünün mutasyonundan kaynaklanan ve tümörün oluşmasına, aşırı büyümesine neden olan uyarıyı bloke eden ilaçlar kullanılabiliyor. Bu grupta; erlotinib, gefitinib, afatinib ve osimertinib gibi ilaçlar yer alıyor. Ancak akciğer kanseri hastalarının yüzde 10-15’i bu mutasyonu taşıdığından, sınırlı sayıda hastanın bunlardan yarar görebileceğinin unutulmaması gerekiyor.
Her hastada kullanılamıyor
Bu ilaçların en tipik örneği, meme kanseri tedavisinde kullanılan trastuzumab. Meme kanseri hücrelerinin yüzeyinde bulunan bir reseptöre karşı geliştirilmiş olan bu ilacın etkili olabilmesi için tümör hücrelerinin yeterli miktarda reseptör bulundurması gerekiyor. Söz konusu durum da meme kanseri hastalarının sadece yüzde 15-20’sinde mümkün olabiliyor. Uzmanlar, dolayısıyla meme kanseri olan her hastada bu ilacın kullanmasının gerekli olmadığının, bu durumun da hasta ve hasta yakınları tarafından bilinmesi gerektiğinin altını çiziyor.
Yaygın olarak kullanılan diğer bir akıllı ilaç da bevacizumab. İlerlemiş ve metastaz yapmış bağırsak kanserinin tedavisinde tercih edilen bu ilaçla, tümörün damarlanmasının, bu şekilde de beslenmesinin engellenmesinin amaçladığını söyleyen uzmanlar, “Erken evrede ise ameliyat önerilmekle beraber tedavide bu ilaçların yeri bulunmuyor” diyor.
Kaynak; www.medicalpark.com.tr - https://ankara.baskenthastaneleri.com/ - https://www.medicana.com.tr/ - www.acibadem.com.tr
