Bir kültür mirası olarak görebileceğimiz tespih, günümüzde aktif olarak hala çok sayıda meraklısını bulundurmakta. Ülkemizde binlerce çeşit tespih görmek mümkündür. Peki, hiç tespih nasıl yapılır merak ettiniz mi?
Aslında tespih yapımı sanıldığı kadar kolay değildir. Tespih, ilk kullanımından günümüze kadar şeklen ve yapım olarak çok değişik merhaleler geçirmiştir. Tespih yapımında çeşitli maddelerden faydalanılmış. Bunlar ana hatlarıyla iki gruba ayrılır: Birincisi, hammaddesi taş olanlar; ikincisi de ağaç olanlardır. Her şeyin tekniği geliştiği gibi, tespihciliğin de tekniği geliştiği için, bu işin yapımına kendisini adamış olanlar yavaş yavaş ortadan kalkmaya başlamışlardır. Eskisi gibi tespih ustaları kalmıyor hatta el yapımı tespih yapım aparatları da kalmıyor. Bu yüzden, bu sanat eserinin hem millî hem de dinî değerine sahip çıkılarak gelecek nesillere müspet miras olarak bırakılmalı.
Tespihin hem Müslümanlar hem de onlardan daha önce Brahmanlar tarafından kullanıldığına dair görüşler ileri sürülmektedir. Bir başka yaklaşım da XI. yüzyılda manastırlarda dua edilirken tespihe benzer şeylerin kullanıldığıdır. Ancak, bu görüşlerin tutarlılığı ve elde edilen neticelerin bugünkü manada kullanılan tespihle mukayesesinin yapılması kesin sonuçları ortaya koymamaktadır. Bununla beraber tespihin genellikle namazdan sonra kullanılması âdet olduğu için, İslam’ın başlangıcına kadar götürmek mantıkî olsa bile, bu fikrimizi teyid edecek bir delil henüz mevcut değildir. Buna rağmen, “bugünkü şekliyle tespih âletinin Hint’ten garbî Asya’ya kadar gelmiş olduğu bir vaka olarak ortaya konmaktadır.
Tespihin bir sanat eseri olarak ilk defa Türkler tarafından kullanıldığı görülmektedir. İstanbul’un tespihçe en zengin zamanı 16. asrın sonlarına isabet ettiği anlaşılıyor. Tespihlerin en güzelleri. Türkler tarafından bilhassa İstanbul’da yapılmıştır. Araplar ve İranlılar bununla pek meşgul olmamışlardır. Arabistan’da yapılan tespihler ise estetikten uzak ve sadedir.
Türk – İslâm geleneğinde, tespihlerin kullanımlarına göre değişik adlarla anıldığı gözlenmektedir. Bunlar:
-Padişah Tespihleri
-Vüzera Tespihleri
-Vükelâ Tespihleri
-Zengin Tespihleri
-Fukara Tespihleri
Hammaddesi taş olan (Madeni ve hayvani olanlar dahil) şöyle sıralanmaktadır
Akik, Amber, Bağa (Kaplumbağa kabuğu), Cam, Lüle Taşı, Fil Dişi, İnci, Kan Taşı. Kehribar. Mercan, Narçin, (Hindistan Cevizi’nden yapılır.) Necef, Firuze, Sedef, şah maksut(tespihin şahı),Sedef, Yeşim, Yıldız, Oltu(vücudun bütün elektriğini alır) , Yüzsürü (Siyah Erzurum Taşı’na Gümüş kakma), Zergerdan (Gergedan boynuzundan)… gibi.
Ağaç tespihler de şu cins ağaçlardan yapılmaktadır :
Abanuz, Demir Hindi, Düveydari, Fethipaşa, Gül Ağacı, Kelenbek, Kuka(en kıymetlisi Türk kukası,sütlü kahve rengi olur), Maverd, Nebik, Odağacı, Pelesenk, Sandal, Sırçalı Kuka, Yılan Ağacı ve Zeytin Ağacı. Son zamanlarda çeşitli yiyeceklerin çekirdeklerinden de tespih yapıldığı gözlenmektedir. Aynı zamanda fabrikasyon usulü, boncuk ve plastik maddelerden yapılmış tespihlere de rastlamak mümkündür.
Tespih Nasıl Yapılır?
Tespih yapımında ilk olarak ana malzeme dediğimiz boncuklar kaba ölçülerde kesilerek tesfiye edilir. Kaba ölçüler dediğimiz ufak küpler halinde parçalanır. Daha sonra küp olarak kesilmiş malzemeler, bir silindir görünümü kazandırılmak üzere zımpara makinesinde işlem görür. Ama ben daha çok geleneksel yöntem kullanarak yeğe ile işlemlerimi yaparım. Zımparaya sürtülen ana malzeme silindir hale gelinceye kadar ince işçilik gösterilerek işlem görür. Buradaki önemli detay, her bir parçanın boyunun aynı ölçüde olması. Ve tabi silindir hale getirildiğinde bu silindirin hatasız ve tam silindir olması gerekir.
Ardından delme işlemi gerçekleştirilir. Bu işlem de yine makine aracılığı ile gerçekleşir. 0.7 mm kalınlığında matkap ucu olan makinede yüksek devirde döndürülerek silindir boncuklar döndürülür. Tabi 0.7 mm bir standart olsa da bu deliğin genişliği değişkenlik gösterebilir. Ve bu şekilde her bir boncuk içerisine delik açılır.
Silindir yapılarak ortası delinen malzeme için sıra tornada dairesel bir görünüm kazandırılma evresine gelinmiştir. Torna aynasına takılan silindir parçaların köşe kısımları ince işçilik uygulanarak dairesel görünüm kazandırılır. Bu şekilde tespih boncukları için ana hatlar ortaya çıkmış olur. Bu işlem tespih yapımının en önemli aşamalarından biridir. Tespihin yapılması, büyük bir dikkat istemektedir. Çünkü tespih yapımında tanelerin hepsinin aynı boyda olması ve delinmesi gibi özellikler aranmaktadır. Değişik şekillerde yapılan tespihler, başlıca şu adları almaktadır:
Yuvarlak
Beyzî
Şalgâmî
Armudî
Yarım Beyzî
Yassıca Yuvarlak
Taneleri çok küçük olanlarına da kadın tespihi denmektedir. Malzeme için ipe dizmeden önce yapılması gereken bir işlem daha var. O da cila işlemi. Boncuk parçalarının cilalanması gerekmektedir. Tek tek her bir parça cilalanarak direkt ipe geçecek hale getirilir. Son aşamada ise özenle hazırlanmış her bir tanenin ipe dizilmesi gerçekleşir. Bu aşamada boncuk taneleri ile ip uyumu önemlidir. Burada tespihi yapan kişinin zevkine kalmış bir durum olarak görülse de bu işin en önemli detaylarından biridir. Yanlış renkler kullanıldığı zaman tespih beklendiği kadar güzel olmayabilir. Doğru renkler ise tespihe bambaşka hava katar.
Kaynak; http://www.malatya.gov.tr/
