Sivil mimari yapılar Anadolu'nun pek çok yerinde olduğu gibi Malatya'da da değişim ve dönüşüm süreci içerisinde. Bu süreç içerisinde tarihi yapılar değişen sosyo-kültürel ortam, teknoloji, alışkanlıklar gibi etmenler nedeniyle dönemin ihtiyaç ve koşullarına cevap veremeyerek yok olmakta veya onarım, restorasyon, yeniden işlevlendirme gibi müdahale ve uygulamalar neticesinde kültürel miras değerleri zarar görerek varlıklarını sürdürmekte. Bu olumsuz özellikleri içeren tarihi yapılarda gerçekleşen değişimler Malatya'da kentsel alanda bulunan sivil mimari örneklerde de görülmekte. Bu değişimler tarihi yapıların bazılarının tamamen yitirilmesine, bazılarının ise özgün niteliklerinin kaybolmasına neden olmakta. Günümüzde geleneksel Malatya evleri hızla yok olmakta. Özellikle konaklar sinema caddesindeki "Beşkonaklar" ve diğer mahallelere serpilmiş vaziyette, ilçelerde Yeşilyurt ve Arapgir'de bu özellik az da olsa korunmuş.
Kahramanmaraş merkezli depremlerin büyük yıkıma neden olduğu Malatya'da, hasar gören tescilli kültür varlıklarının restorasyonu sürerken, ağır hasar alan ve yıkılan yapılar da aslına uygun yeniden inşa ediliyor. Depremlerde hasar alan bu yapılar, tescilli eser olduğu için aynı şekilde, aynı renkte, aynı boyayla ve aynı özellikleri taşıyacak şekilde restorasyon ve yeniden yapım çalışmaları aşamasında.
Şu anda, 6 Şubat 2023 tarihinde meydana gelen deprem nedeniyle hasar almış bazı evler tadilat çalışmaları nedeniyle ziyarete kapalı olsa da Malatya’da oldukça mülkemmel olan sivil mimarinin özelliklerine hep birlikte bir göz atalım;
Malatya evlerinde kerpiçten sonra en çok kullanılan "ahşap" malzemeleridir. Duvarları bağlayan hatıllar, iç ve dış doğramalar, döşemeler, tabanlar, pencereler, kapılar, merdivenler, dolaplar tamamen ahşap malzeme ile yapılmıştır. Demir ise sadece kapılarda, pencerelerde ve kapı üstü havalandırmada parmaklık olarak kullanılmıştır.
Geleneksel mimariyi yansıtması açısından Malatya’da merkezde iki katlı şahnişli (Çıkmalı Balkonlu), eyvanlı konutlar bulunmaktadır. Malatya sivil mimari örneklerinden evlerin cephelerindeki pencereler üzerindeki kemerli alınlıklar dış cepheyi tamamlamaktadır. Bu pencereler duvar kalınlıklarına göre bazen düz, bazen de mazgal pencere niteliğindedir. Üst katlardaki şahnişli pencerelerin pervazlarının üzeri kemerlidir. Genellikle birinci katlar dışa taşkındır. Bazen burada bütün cephe boyunca dışa taşkın olan Başodaya yer verilmiştir.
Konak adı verilen büyük evlerin üst katlarında başoda(Selamlık) ve yatak odasının dışında bir de “Kış Damı” denilen mekân bulunmaktadır. Bu bölüm yaz aylarında ev halkının günlük yaşamını geçirdiği yerdir. Aslında kış damı dikdörtgen planlı, geniş bir oda şeklinde olup, bu odanın girişinin karşısına da “Limseki” denilen bir bölüm eklenmiştir. Bu bölüm oda seviyesinden daha yüksekte olup, buradaki sekinin üzeri de halı ve minderlerle kaplanmıştır. “Haremlik” denilen günlük oda ile alt girişte sahanlık/sofa bölümü de vardır. Yazın gündüzleri hayatın yoğun devam ettiği bölüm cümle kapısı (Kanatlı Kapı) ile ya iç avluya ya da direkt olarak hayat(Sofa) bölümüne girilen alandır.
Evlerin avlularındaki zemin kat taşlık olup, genelde yassı plaka halinde taşlar yan yana dizilmiştir. Ana giriş kapıları çoğunlukla çift kanatlıdır. Bu evlerin bahçe kapıları arabaların geçeceği büyüklüktedir. Her kapıda birer tokmak olup, bu kapılarda diğer bölgelerde olduğu gibi ahşap oymalara pek rastlanmaz. Yalnızca kapıların üst kısmında, birinci kat çıkmalarının veya şahnişlerin kirişlerinde dekoratif bezeme ile karşılaşılır. Ana giriş kapısının üzerinde rüzgârlık veya aydınlık olarak nitelenen ve çoğunlukla elips şeklinde pencereler bulunmakta olup, bunlar demir kafeslerle korunur. Zemin kat pencereleri bu bölümlerde ambar, kiler ve tandırlar olduğundan daha küçük olarak yapılmıştır. Bu kattaki odalardan birisine “Hızna Odası” ismi verilir. Burası daha çok evin kileri konumundadır.
Beşkonaklar’daki “Beşkonaklar” ve diğer geleneksel konutlar önemlidir. Yine merkezde Karakaş Konağı ve diğer birçok mahallede iki katlı konut örnekleri mevcuttur. Yeşilyurt ve Gündüzbey, Yakınca; Darende ve Balaban, Pütürge’de de özgün örnekler vardır. Arapgir’deki yerin eğimine göre taş malzemeyle yapılmış bazen iki bazen de üç katlı olan konutlar da geleneksel mimari özelliklerin yaşatıldığı konut örneklerindendir.
Yeşilyurt’un Yakınca Mahallesinde konutların avlularından geçen su harığı vardır. Geçmişte bu suyun geçtiği yere yapılan küçük havuzda ayran, yoğurt vb. kablar içinde konularak soğuması da sağlanırdı.
Beşkonaklar’da konutların avlusundan geçen su harığı sistemi şimdi yok olmuştur.
Malatya’daki sivil mimarinin taş malzeme ile yapılmış olanlarına Gazi İlkokulu, Atatürk Evi ve Anı Müzesi (Eski Türk Ocağı Binası), Gar binaları, Şehit Kemal Özalper Meslek Lisesi Taş binası örnek olarak verilebilir.
Kaynak; http://www.malatya.gov.tr/ - https://gcris.ktun.edu.tr/